‘Kind’ van Krakatau pruttelt niet meer, maar is een vulkaan om rekening mee te houden
Indonesiërs vrezen nieuwe uitbarstingen van het ‘kind van Krakatau’. De vulkaan groeit ieder jaar en is onrustig, maar evenaart de kracht van zijn voorvader, die in 1883 met daverend geweld explodeerde, nog lang niet.
Michel Maas
Op 23 december brak een stuk van 64 hectare van de eilandvulkaan af, 90 voetbalvelden in één keer, die het water van de zee opstuwden tot een vloedgolf die met grote snelheid over de stranden denderde. Beeld EPA
De nieuwste uitbarsting van Anak Krakatau op Eerste Kerstdag veroorzaakt geen tsunami, maar het gedonder van de berg is genoeg om duizenden bewoners van Sumur op de vlucht te jagen. Ze rennen naar hoger gelegen plekken, en waar die niet zijn rennen ze alleen maar rechtdoor, zo ver mogelijk weg van de onbetrouwbare zee. Niemand weet of er een nieuwe tsunami komt, en als er een komt: wanneer. In heel Indonesië is er geen deskundige die dat kan voorspellen, en evenmin is er een systeem dat de mensen op tijd kan waarschuwen. Na afgelopen weekeinde blijven de mensen daarom uit de buurt van de zee, en bij het minste of geringste zet iedereen het op een lopen.
Het gerommel van Anak Krakatau houdt niet meer op. Langs de hele kust kun je het horen: een geluid van verre explosies, scherper dan het gedonder van onweer, onheilspellender. Soms zijn het er een paar per minuut, soms zitten er een paar minuten tussen twee donderslagen en soms is het een heel uur stil. De klap die de tsunami aankondigde was harder. ‘Het klonk als een bom’, zeggen getuigen. Dat was de klap waardoor een stuk van 64 hectare van de eilandvulkaan afbrak, 90 voetbalvelden in één keer, die het water van de zee opstuwden tot een vloedgolf die met grote snelheid over de stranden denderde.
De doden en de verwoesting die achterbleven hebben een einde gemaakt aan de betrekkelijke onschuld van de berg. Tot nu toe was ‘Anak Krakatau’ maar een kind dat een beetje aanrommelde in vergelijking met de echte Krakatau die zichzelf in 1883 in een apocalyptische knal heeft opgeblazen. Maar ineens is het kind er een geworden om rekening mee te houden.
Anak Krakatau is desondanks nog steeds een dwerg in vergelijking met de grote Krakatau.
Muur van water
De omvang van de explosie van die vulkaan, en de gevolgen die zij had, waren in 1883 oneindig veel groter dan de tsunami die dit weekeinde over de westkust van Java en de oostkust van Sumatra denderde. De fatale uitbarsting van de grote Krakatau was een van de allergrootste erupties die de aarde ooit had meegemaakt. Een berg van meer dan 800 meter hoogte verdween in een grote explosie van de aardbodem. Van het eiland bleven een paar randjes over. De rest werd in een gigantische gloeiende aswolk de atmosfeer in gespoten. Ook toen waren er tsunami’s. De grootste en laatste smeet een ijzeren stoomschip, de ‘Berouw’, kilometers diep landinwaarts. De zeldzame overlevenden spraken van een ‘zwarte muur van water’, een muur die meer dan 40 meter hoog moet zijn geweest. Zelfs vluchten naar een heuveltop had geen zin, omdat de golf daar nog ruimschoots bovenuit kwam. Alle plaatsen aan de kust werden volledig weggevaagd. De gloeiende as en puimsteen doodden duizend mensen, de tsunami’s doodden er 35 duizend. Als Java toen net zo dicht bevolkt was geweest als nu, zouden dat er vele honderdduizenden zijn geweest.
Hardste geluid ooit
De auteur Simon Winchester heeft een reconstructie gemaakt van de gebeurtenis in zijn standaardwerk: ‘Krakatoa’. Het boek heeft de ondertitel: ‘De dag dat de wereld ontplofte.’ De uitbarsting had inderdaad wereldwijde gevolgen. De knal waarmee de Krakatau, op de ochtend van 27 augustus uit elkaar spatte was het hardste geluid dat ooit op aarde was geregistreerd. Het was duizenden kilometers verderop te horen. Op het eiland Rodrigues in de Indische Oceaan noteerde een politiecommandant het ‘geluid van kanonnen’. Rodrigues ligt bijna 5.000 kilometer van de Krakatau, dat is verder dan van Amsterdam naar Teheran. De knallen werden gehoord in Singapore, Bangkok en Manilla, en volgens Winchester zelfs in Amerika, bijna twintigduizend kilometer verderop. Verteld wordt dat de knal vier keer rond de aarde ging voordat hij uiteindelijk helemaal tot zwijgen kwam.
De explosie had de kracht van dertien keer de atoombom van Hiroshima. Gas, stof, puimsteen en stenen werden tot in de hogere luchtlagen omhooggeschoten in een wolk die de halve aarde zou omspannen. De gemiddelde temperatuur van de aarde daalde door dat stofgordijn vijf jaar lang met 1 graad. De stofwolken veroorzaakten spectaculaire zonsopgangen aan de andere kant van de aardbol. De rode flarden moeten in Amerika zelfs brandweerlieden voor de gek hebben gehouden, die dachten dat aan de horizon grote branden woedden.
‘Live’ verslag
De uitbarsting van de Krakatau was de eerste ramp waarover bijna ‘live’ over de hele wereld verslag werd gedaan. Nog maar heel kort daarvoor waren de onderzeese telegraaflijnen gelegd. De trans-Atlantische verbinding was net 25 jaar oud en nu omspanden telegraaflijnen de hele wereld, en via die lijnen verspreidde zich binnen een dag het nieuws dat er iets vreselijks was gebeurd in Nederlands-Indië. Bijna niemand wist wat de Krakatau was, weinig mensen hadden ooit gehoord van Java, Sumatra of Batavia, maar ineens lagen die woorden op ieders lippen. De wereld zou daarna nooit meer dezelfde zijn.
Het zou tientallen jaren duren voordat Anak Krakatau uit het water tevoorschijn zou komen. In 1927 begon een nieuwe vulkaan onder water lava uit te braken. In 1930 kwam die vulkaan boven water: Anak Krakatau. Die spuwde meer lava dan de zee kon wegspoelen, en groeide snel, sinds de jaren vijftig met meer dan zes meter per jaar. Sinds 1994 is Anak Krakatau niet meer tot rust gekomen. 19 februari 2017 was er een explosieve uitbarsting, en in juni 2018 begon een reeks uitbarstingen die tot de dag van vandaag voortduurt.
Tot vorige week waren de knallen niet meer dan een achtergrond. De Anak Krakatau met zijn eeuwige rookpluim was van de kust uit te zien. De fotogenieke berg was een extra bron van inkomsten. Het bracht vulkaantoeristen naar de streek. Vergeleken met de wereldknal van 1883 zijn de knallen van Anak Krakatau baby-gepruttel. Zij reiken niet verder dan enkele tientallen kilometers, maar sinds zaterdag is dat ver genoeg. Voor de mensen die ze kunnen horen zijn ze angstaanjagend en onheilspellend.
Geen detectiesysteem
Het meest angstaanjagend is het feit dat niemand weet wat ze zullen brengen. Indonesië heeft geen detectiesysteem dat op tijd kan waarschuwen voor een stijging van het zeewaterpeil. Het enige waarschuwingssysteem dat er bestaat, is gekoppeld aan aardbevingen. 90 procent van de tsunami’s worden veroorzaakt door een aardbeving, en de meteorologische dienst heeft modellen voor de omstandigheden waaronder een aardbeving een tsunami kan veroorzaken. Als die omstandigheden er zijn, wordt een tsunamialarm gegeven. In de meeste gevallen is dat niet eens nodig. Sinds de grote tsunami die eind 2004 130 duizend tot 180 duizend mensen doodde in de provincie Atjeh, is de bevolking zich meer dan bewust van de gevaren van een aardbeving aan zee. Zodra de aarde schudt vluchten de mensen uit hun huizen, en zoeken ze een hoger gelegen plek op.
Ooit was er een detectiesysteem dat elke tsunami kon meten, ook als er geen aardbeving was. In 2005 is er met buitenlandse hulp een netwerk van boeien langs de zuidkust van Sumatra en Java gelegd. Die boeien bevatten elektronische apparatuur die elke verandering in het zeewaterpeil meteen doorgaven naar een centrale op het vasteland. Dat peperdure systeem is er niet meer. Het ging als een nachtkaars uit. Apparatuur werd van de boeien gesloopt, hele boeien werden gestolen, apparatuur ging kapot en werd niet hersteld, boeien roestten weg, tot in 2012 ten slotte ook de laatste boei het begaf. Indonesië heeft er nooit meer naar omgezien.
Tot de tsunami van de Anak Krakatau, en ook een soortgelijke tsunami die eerder dit jaar de stad Palu op Sulawesi trof, Indonesië de ogen opende.
President
Onder druk van een stijgend aantal slachtoffers heeft president Joko Widodo nu opdracht gegeven het vergeten hightech waarschuwingssysteem te herstellen. Volgend jaar moet dat weer operationeel zijn, en uitgebreid naar plaatsen die niet door het oude systeem werden gedekt. De president moet wel. In april zijn er presidentsverkiezingen en Joko Widodo zal door zijn tegenstander, ex-generaal Prabowo, ongetwijfeld worden afgerekend op hoe hij de reeks rampen van dit jaar (twee aardbevingen, tsunami’s en een vliegtuigramp) heeft aangepakt.
Terwijl de ramp langzaam politiek wordt, zijn reddingwerkers, politiemannen en militairen nog volop bezig met het zoeken naar slachtoffers. Nog steeds worden er lichamen gevonden. Marineschepen vissen ze uit zee, en op het land duiken ze op op plaatsen die tot nu toe nog moeilijk bereikbaar waren. Gezocht wordt met drones en honden. Duizenden bewoners van de kuststrook zijn gevlucht en worden opgevangen in openbare gebouwen als scholen en gemeentehuizen, in moskeeën en in haastig opgezette tentenkampen.
De meteorologische dienst heeft mensen gewaarschuwd minstens een kilometer van het strand weg te blijven. De dienst vreest dat een combinatie van factoren een nieuwe aardverschuiving kan veroorzaken, en een nieuwe tsunami. Hevige regenval, onweersbuien en felle wind zullen de zee en de golven opzwepen. Gecombineerd met de aanhoudende uitbarstingen van de vulkaan kan dat het eiland Anak Krakatau instabiel maken.
De waarschuwing is giswerk, maar beter een keer te veel gewaarschuwd dan opnieuw verrast te worden door de zee.
