The Act of Killing - Openingsfilm op het “Movies that Matter Festival”
Van 21 tot en met 27 maart wordt in Den Haag het filmfestival “Movies that Matter” gehouden in het Filmhuis Den Haag en Theater aan het Spui. Dit filmfestival wordt op 21 maart geopend met de film “The Act ofKilling” van de regisseur Joshua Oppenheimer. In deze “documentaire van de verbeelding”, zoals Joshua Oppenheimer zijn film zelf noemt, vraagt hij Indonesische paramilitairen de moorden uit 1965-1966 na te spelen, die tijdens het begin van het anti-communistische bewind van Generaal Soeharto werden gepleegd. Verbazingwekkend doen zij dit aanvankelijk met trots, in Hollywood-achtige decors, totdat de fictie en de
werkelijkheid door elkaar heen beginnen te lopen en er een sterk gevoel van onbehagen toeslaat.
Het verhaal
In de jaren zestig van de vorige eeuw verkocht de Indonesische Anwar Congo bioscoopkaartjes op de zwarte markt. Hij spiegelde zichzelf aan de Hollywood-sterren van het witte doek en zijn vrienden en hijzelf waanden zich gangsters in de film. Toen de regering van Soekarno in 1965 tijdens een coup omver werd geworpen door het leger, namen Anwar en zijn kornuiten deel aan de massamoorden op meer dan een miljoen vermeende communisten, etnische Chinezen en intellectuelen. Nu zijn Anwar en zijn vrienden nog steeds niet berecht voor hun aandeel in dit bloedbad. Ze zijn zelfs trots op hun daden en staan bijna te popelen om hun daden na te spelen in filmscènes met uitgebreide decors, kostuums, vuurwerk en vrijwilligers als slachtoffer-figuranten. Wanneer Anwar de rol van beul voor die van slachtoffer verruilt, maakt zijn trots geleidelijk aan plaats voor onbehagen en spijt.
Oppenheimer heeft zich meer dan tien jaar verdiept in de Indonesische doodseskaders en hun slachtoffers. Dat maakt dat hij het onderwerp als geen ander kan doorgronden. Zijn co-producent Werner Herzog vertelt: “Niet eerder ben ik zo’n krachtige, surrealistische en beangstigende documentaire tegengekomen”. The Act of Killing is gecoproduceerd door Herzog en Errol Morris. En geselecteerd door het Toronto
International Film Festival (TIFF). Der film won de Best Documentary Award in 2012. Het Nederlandse filmbedrijf Cinema Delicatessen brengt de film op 2 mei uit in de Nederlandse bioscopen, met in 15 steden speciale Movies that Matter Ron Tour vertoningen met debat.
Mede dankzij Movies that Matter International is de documentaire The Act of Killing ook min Indonesië te zien. In tegenstelling tot andere landen waar de daders van genocide werden berecht, bleven in Indonesië de moordenaars aan de macht. Sterker nog: ze werden rolmodellen voor miljoenen jonge paramilitairen. De regisseur wil met The Act of Killing de Indonesiërs confronteren met hun verleden en hun cultuur van straffeloosheid. Vanwege de risico’s op het gebied van veiligheid van zowel de organisatoren en de gasten, kan de film niet via de reguliere kanalen worden gedistribueerd. Daarom zal Movies that Matter International de financiële support verlenen om de film via DVD’s en downloadmogelijkheden in Indonesië te verspreiden.
Wat er gebeurde
Soeharto speelde in 1965 een nog niet opgehelderde rol. De spanningen in de Republiek Indonesia namen destijds hand over hand toe. Door de
hysterische politiek door Soekarno tegen Maleisië, de snel instortende economie en de groeiende invloed van de communisten, gonsde het in augustus/september van de geruchten van een coup van links of van rechts. Het vermoeden bestaat, dat Soeharto, hoofd van de militaire inlichtingen-dienst, bij een groep linkse officieren het gerucht heeft verspreid dat er een staatsgreep van rechts op handen was, waarop die officieren besloten dat voor te zijn. Op 1 oktober 1965 werd bijna de gehele legertop door Kolonel Oentoeng (hoofd van de presidentiële garde) en zijn mannen uitgemoord. Generaal Nasution ontsnapte aan de dood en Soeharto bleef buiten schot. Deze laatste rekende de hele groep legerofficieren in en begon de weken daarop met een enorme moordpartij onder verdachte communisten. Achteraf bezien is het nog steeds de vraag hoe Soeharto als enige hoge generaal zo snel met zijn eenheid KOSTRAD (de Mobiele Strategische Commando Eenheid) op de hoogte had kunnen zijn en de andere generaals niet.
Soeharto nam de plaats in van de vermoorde stafchef Yani en nam daarmee feitelijk alle macht in handen. Eind februari 1966 probeerde Soekarno zich nog te doen gelden door de minister van Oorlog, generaal
Abdul Harris Nasution te ontslaan. Maar Soeharto maakte hem gauw duidelijk wie voortaan de baas was in Indonesië. In maart 1966 benoemde de president hem tot Premier, met grote volmachten.
In de periode 1965-1966 vonden op grote schaal gewelddadige moorden en afrekeningen plaats op met name Midden-Java en Bali. Deze genocide eiste tussen de 500.000 en 1 miljoen slachtoffers, misschien zelfs meer. Het was een afrekening met de vijanden van Soeharto en het leger, terwijl op Bali tevens de gelegenheid te baat werd genomen door groepen uit de bevolking om op uitgebreide schaal oude vetes op gruwelijke wijze te beslechten. Hoofdzakelijk de arme bevolking werd hiervan het slachtoffer. Deze massaslachting geldt in Zuid-oost Azië als een van de bloedigste periodes uit de naoorlogse geschiedenis, vergelijkbaar met de door Pol Pot geregisseerde slachting enkele jaren later in Cambodja.
Een grote rol werd op de achtergrond gespeeld door de pater-Jezuïet Joop Beek, die een van Soeharto’s naaste adviseurs werd. Pater Joop Beek vertegenwoordigde in Indonesië de belangrijke katholieke minderheid, die een relatief grote machtspositie had opgebouwd.
Net als Soeharto was hij uitdrukkelijk tegen de dreigende opkomst en de machtsovername van Indonesië door de communisten. Beek was al in 1938 in Indonesië en was vanaf 1960
werkzaam in het onderwijs. Hij had ook invloed op Soekarno, maar door diens neiging naar het communisme ontstond een verwijdering met de katholieke gemeenschap. Later is door het openstellen van archieven in de Verenigde Staten meer bekend geworden over de rol van de CIA en de Amerikaanse ambassadeur Marschall Green bij de staatsgreep van Soeharto in 1965 *).
Generaal Soeharto werd op 12 maart 1967 per decreet door Soekarno tot interim-president benoemd en op 21 maart 1968 officieel gekozen als president van de MPRS (Majelis Permusyawaratan Rakyat Sementara, de Interim-beraadslagende Volksraad). Keer op keer werd hij herkozen en tijdens zijn laatste termijn op 21 mei 1998 trok hij zich terug uit de politiek. Hij werd opgevolgd door zijn vice-president Bacharuddin Yusef Habibie. Tijdens Soeharto’s regime wist Indonesië een economische bloei te bereiken, waardoor een voordien vrijwel afwezige middenklasse was ontstaan, die Soeharto’s machtsbasis vormde. Aan deze economische groei kwam een einde door de Aziatische crisis in 1997. Een jaar later kwam er een einde aan het presidentschap van Soeharto. Hij overleed op 27 januari 2008 op 86 jarige leeftijd na sinds mei 2006 steeds terugkerende ernstige gezondheidsproblemen.
Het Movies that Matter Festival is een jaarlijks terugkerend internationaal film en debat festival over mensen-rechten en menselijke waardigheid, dat ieder voorjaar in Den Haag gehouden wordt. In deze stad van vrede en recht is ieder voorjaar een keur van documentaires en films te zien van bevlogen cineasten. Het zijn recente producties, die opvallen vanwege hun filmische kwaliteiten en dringende inhoud; films die het debat over een rechtvaardige wereld
confronterend aanwakkeren. De hoofdpartners van dit festival zijn: Amnestie International en het vfonds (Nationaal fonds voor Vrede, Vrijheid en Veteranenzorg). Meer informatie over het Movies that Matter Festival: www.moviesthatmatter.nl
*) John Roosa, University of British Columbia, Canada: Pretext for massmurder, the 30 september movement and Suharto’s Coup d’Etat.
Literatuur: (onder andere)
George & Audrey Kahin, “Subversion as Foreign Policy: The Secret Eisenhower and Dulles Debacle in Indonesia”, New York Press, 1995.
Geoffrey Robinson, “The Dark side of Paradise, Political Violence in Bali”, Cornell University Press, 1995.
VPRO-Geschiedenis, “Pater Joop Beek: de Man achter Soeharto” (http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/41290181/)
Sjors Bos, “De beerput gaat langzaam open”, Moesson, maart 2013.
Opmerkingen