Bersiap deel 3 door: Herman Bussemaker
Slag om Soerabaja
De Bersiap was nu in volle gang en bereikte haar hoogtepunt in Soerabaja. Daar landde op 24 oktober 1945 de 49e Brigade Brits-Indische infanterie-divisie om de stad over te nemen. De Indonesiërs weigerden dat, waarna zij gesommeerd werden om hun wapens in te leveren. De Britten hadden inmiddels een dertigtal punten in de stad bezet. Om 14.00 uur op de 28e oktober trad de Indonesische legerleiding gecoördineerd op tegen de Britse posten, waarvan de meesten onder de voet gelopen werden. Ook een transport van Nederlandse vrouwen en kinderen viel in de handen van de republikeinen. Het konvooi werd bewaakt door 40 Brits-Indische militairen, die bij de verdediging ervan allen om het leven kwamen. Ook circa 130 vrouwen en kinderen verloren hierbij het leven. Dit zogenaamde “Goebeng-transport” wordt door Inez Hollander in haar boek “Silenced Voices” beschreven. De Britten dreigden in zee te worden gedreven en riepen de hulp in van President Soekarno, die de volgende dag verscheen en een wapenstilstand wist te bedingen. Maar nauwelijks was hij vertrokken en er braken opnieuw rellen uit. Hierbij kwam de Britse commandant, Generaal Mallaby om het leven. Deze moord had uiteraard consequenties. De Britten pakten de zaak nu voortvarend aan en de Brits-Indische 5e infanterie-divisie werd in
Bersiap: Slag om Soerabaja
z’n geheel naar Soerabaja verplaatst. In de morgen van 10 november openden de Britten vanaf de haven de aanval op de stad.
Wat nu volgde, staat bekend als de Slag om Soerabaja. De Indonesische legerleiding had de defensie goed voorbereid en de jonge Indonesische troepen en de Pemuda’s vochten als leeuwen. Hun strijdgroepen waren goed bewapend en fanatiek. De Hizbollah en een Moluks-Islamitische groep vochten met ware doodsverachting en het Britse leger moest gebouw na gebouw en straat na straat bezetten. Het kostte de divisie drie weken om de stad te heroveren. Hele stadskampongs werden in brand geschoten. Op 1 december 1945 hadden zij bezit genomen van de gehele stad, waarvan de Indonesische bevolking voor het geweld was gevlucht. De terugtrekkende TRI nam ook bijna 5000 Indo-Europeanen onder dwang mee uit hun woonwijken. Zij werden opgesloten in geïmproviseerde kampen rond de suikerfabrieken ten zuiden van Soerabaja: Soemobito, Brangkal, Tjeweng en Dinojo. Hun behandeling daar was ten hemelschreiend.
De gevolgen van deze Slag om Soerabaja waren ingrijpend. Militair verloren de Britten ruim 400 man; de Indonesiërs 15.000 man plus alle zware wapens. Zij hadden de eerste helft van 1946 nodig om zich te hergroeperen. Maar ook de Britten waren aangeslagen. Een voorgenomen opmars naar Malang ging niet door. De daar geïnterneerde Nederlanders, waaronder de auteur van dit artikel, zouden nog een jaar moeten wachten op hun bevrijding. De Indonesiërs hadden bewezen dat zij voor hun onafhankelijkheid bereid waren tot grote offers. De Britten concludeerden
dat er onderhandeld moest worden met de Republikeinen, teneinde zich gracieus te kunnen terugtrekken. Voor de Indonesische natie zou 10 november een Nationale feestdag worden, de Hari Pahlawan, terwijl Soerabaja de eretitel Kota Pahlawan, de Heldenstad, zou ontvangen.
Bersiap in Soerabaja
In midden Java trad de TRI, bestaande uit geconsolideerde Peta-bataljons, verbazend effectief op onder de nieuwe legercommandant Soedirman. Halverwege november moesten de Britten zich onder de militaire druk terugtrekken uit Magelang, richting Ambarawa. Op het nippertje kon daar voorkomen worden dat een gewezen Japans interneringskamp met 1600 vrouwen en kinderen door de TRI werd uitgemoord. Daarbij kwamen wel 16 vrouwen en kinderen om. De vier kampen aldaar en de twee kampen in het nabijgelegen Banjoebiroe met in totaal meer dan 10.000 vrouwen en kinderen werden verdedigd door Nederlandse jongens, Britse en Brits-Indische militairen en Japanse militairen van het Kido-bataljon. De Indonesische overmacht was echter groot en tussen 26 november en 4 december werden onder Indonesisch vuur alle vrouwen en kinderen geëvacueerd naar Semarang. Op 10 december stonden de Indonesiërs voor deze stad.
De Britten overwogen hun positie nu opnieuw. Gezien de felle Indonesische weerstand kon er van uitbreiding van zogenaamde “Safe Areas” geen sprake zijn. Op verzoek van Christison had Mountbatten in oktober 1945 besloten om geen `Nederlandse troepen op Java toe te laten, omdat het dan tot een nog feller conflict met de Indonesiërs zou komen. Deze Nederlandse troepen waren al onderweg uit Nederland en de Verenigde Staten. Het conflict was er echter al en door de eliminatie van deze troepen werd de positie van de Britten uiterst zwak. De Nederlandse regering had inmiddels 27 bataljons opgericht, waarvan de eerste zes inmiddels door Mountbatten naar Malakka waren gedirigeerd. Dat gold ook voor de Mariniersbrigade, getraind in de Verenigde Staten, die met volledige bewapening ook naar Malakka werd gestuurd. Deze 5000 man hadden in oktober/november 1945 in Soerabaja ingezet kunnen worden, waar zij naar op weg waren. De Brits-Indische troepen waren door hun lage moraal meer een last dan een voordeel en moesten zo snel mogelijk gedemobiliseerd worden. In de ogen van de Engelsen moest er een
De Bersiap-periode wordt goed uitgebeeld in dit stripverhaal.
diplomatieke in plaats van militaire oplossing gevonden worden.
Diplomatiek onderhandelen
Eind december 1945 vonden in Londen besprekingen plaats met de Nederlandse regering. De Britten beloofden Nederlandse troepen uit Malakka toe te laten tot Java en Sumatra. Mits de Nederlandse regering serieuze onderhandelingen begon met de Indonesische regering. Soekarno hielp mee door Soetan Shahrir als premier van de Indonesische regering te benoemen. Deze had grote afstand genomen tot de Japanse bezetter en was dus voor de Nederlandse overheid een acceptabele gesprekspartner. Buiten de Nederlanders om werd trouwens onderhandeld over een constructie waarbij de Indonesiërs de Japanners zouden ontwapenen en verschepen naar de Riouw-eilanden. De ca. 50.000 Indo-Europeanen in de Republikeinse kampen zouden overgebracht worden naar de “Safe Areas” Semarang en Batavia. In ruil daarvoor stelden de Britten transportmiddelen en wapens beschikbaar. Beide initiatieven droegen vrucht. De Indonesiërs verscheepten in het voorjaar van 1946 zo’n 70.000 Japanners, waarvan zij de wapens innamen. Tevens werd er begonnen met de evacuatie van de geïnterneerden.
Ook de Nederlanders speelden het spel nu mee. Een Indonesische delegatie vertrok naar Nederland, waar in april 1946 de “Hoge Veluwe Conferentie” plaatsvond. Maar de Indonesiërs verwierpen het aanbod van de “Gemene Best constructie”.maar waren wel bereid om verder te onderhandelen. Ondertussen werd in maart 1946 de eerste Nederlandse troepen uit Malakka naar Java overgebracht, waar zij geleidelijk de Britse posities
overnamen. In november vonden in het bergdorp Linggadjati de besprekingen plaats tussen de Nederlandse en de Indonesische regeringsvertegenwoordigers. En dit leidde op 15 november tot het “Akkoord van Linggadjati”. Dankzij dit akkoord konden de Britten zich nu elegant terugtrekken. Op 30 november droegen zij de macht over aan de Nederlandse autoriteiten. De Bersiap was daarmee officieel voorbij.
Samenvatting en conclusies
De Bersiapperiode kent een aantal fasen. In de eerste fase, van 17 augustus tot midden-september 1945, was het vrij rustig. Iedereen wachtte de komst van de geallieerden af. De Indonesiërs vervingen het Japanse bestuur en runden feitelijk een onafhankelijke staat.
Aankomst evacuees uit de Bersiapkampen op station Manggerai in Batavia.
De tweede fase is van 15 september tot 14 oktober 1945. Rebellerende jongeren gaan georganiseerd de straat op, zoeken wapens en molesteren Japanners en Europeanen. Er ontstaan vechtpartijen met Nederlandse strijdgroepen. De Indonesische angst voor een potentiële vijfde colonne van Indo-Europeanen groeit. De eerste moorden op Indo vrouwen en kinderen vinden plaats.
De derde fase is de meest gewelddadige fase, ruwweg van 14 oktober tot 1 december 1945. Vanaf 14 oktober worden Nederlandse mannen en jongens onder vaak
mensonterende omstandigheden in gevangenissen vastgezet. Op Midden Java dwingen de Indonesiërs de Britse troepen tot een smadelijke terugtocht naar Semarang. In Oost Java wordt een Britse brigade in Soerabaja bijna onder de voet gelopen en pas na een complete veldslag met aangevoerde verse Britse troepen wordt de stad heroverd. Vanaf eind oktober worden ook de Nederlandse vrouwen en kinderen buiten de door de Japanners bewaakte interneringskampen in geïmproviseerde kampen en met veel geweld opgesloten.
De vierde fase loopt van 1 december 1945 tot 1 mei 1946. Britten en Indonesiërs likten hun wonden. Er wordt eindelijk onderhandeld tussen beide partijen en onder zware Britse druk later ook tussen de Indonesiërs en de Nederlanders. Vanaf maart 1946 nemen Nederlandse troepen geleidelijk de Britse posities over. De Bersiap gaat daarna over in een regulieren onafhankelijkheidsoorlog met als hoogtepunt de twee politionele acties in 1947 en 1948.
Wat zijn de oorzaken van de Bersiap? Dat zijn er vele. We noemen:
1 De ongelukkige overdracht van Java van SWPA naar SEAC op 15 augustus 1945.
2 De ontwapening van de PETA door de Japanners op 18 en 19 augustus 1945.
1 De Japanse zelfinternering.
2 De lage prioriteit die de SEAC gaf aan de bezetting van Java.
3 De geringe inzetbaarheid van de weinig gemotiveerde Brits-Indische troepen.
4 De starre houding van Nederland tegenover de nieuwe Republiek.
5 Het niet toelaten van Nederlandse troepen tot Java door de Britten.
6 De verklaring van generaal Christison op 29 september 1945.
7 De geallieerde nederlaag tegen de Duitsers bij Arnhem in september 1944.
Bersiap, Ereveld Menteng Pulu in Jakarta
Wat is de les van de Bersiap? Voor de auteur als historicus van dit artikel dat de veiligheid van burgers prevaleert boven de vrijheid. Vrijheid kan alleen gedijen in een staat die de fysieke veiligheid van haar burgers garandeert zonder repressief te zijn.
Het handhaven van orde en rust is de primaire taak van elke overheid. In
“failed states” overheersen anarchie en willekeur. De Pantjasila (de Indonesische grondwet) kon door de Indonesische regering van toen niet gehandhaafd worden, omdat het de Indonesische regering aan machtsmiddelen ontbrak om orde en rust te herstellen. Het gevolg daarvan was chaos en bloedvergieten.
Literatuurlijst:
- Abdulgani, Roeslan: “Een Indonesische versie van de Bersiap-periode”. Indonesia-Hollandline, jaargang 5 nr. 37 (31 januari 1987).
- Beekhuis, H., H.Th. Bussemaker, P.M. de Haas, A.A. Lutter: de “Geïllustreerde Atlas van de Bersiapkampen in Nederlands-Indië, 1945-1947”. Uitg. Profiel bv, Bedum 2009.
- Bussemaker, H.Th.: “Bersiap! Opstand in het paradijs”. Uitg. Walburg, Zutphen 2005.
- Delden, M.C. van: “De Republikeinse kampen in Nederlands-Indië, oktober 1945 – mei 1947: Orde in chaos?” (Uitgave in eigen beheer).
Zwaan, Jacob: “Nederlands-Indië 1940 – 1946”, deel 3: “Geallieerd Intermezzo, 1945 – 1946”. Uitg. De Bataafse Leeuw, Amsterdam 1985.______________________
Antwoorden